अध्याय १ : अर्जुनविषाद योग

धृतराष्ट्र उवाच
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः । 
मामकाः पाण्डवाश्चैव किम् अकुर्वत संजय ॥१॥

सञ्जय उवाच
दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्युढं दुर्योधनस् तदा । 
आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनम् अब्रवीत्  ॥२॥

पश्यैतां पाण्डुपुत्राणाम्  आचार्य महतीं चमूम् । 
व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥३॥

अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । 
युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥४॥ 

धृष्टकेतुश् चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् । 
पुरुजित् कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥५॥

युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् । 
सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥६॥

अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम । 
नायका मम सैन्यस्य सञ्ज्ञार्थं तान् ब्रवीमि ते ॥७॥

भवान् भीष्मश्च कर्णश्च  कृपश्च समितिञ्जयः । 
अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस् तथैव च ॥८॥

अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः । 
नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥९॥

अपर्याप्तं तद् अस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् । 
पर्याप्तं त्विदम् एतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥१०॥

अयनेषु च सर्वेषु यथाभागम् अवस्थिताः। 
भीष्मम् एवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥११॥

तस्य सञ्जनयन् हर्ष कुरुवृद्धः पितामहः ।
सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥१२॥

ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च, पणवानकगोमुखाः । 
सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस् तुमुलोऽभवत् ॥१३॥ 

ततः श्वेतैर् हयैर् युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ । 
माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥१४॥

पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः ।
पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥१५॥

अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः । 
नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥१६॥

काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः । 
धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥१७॥

दुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते । 
सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान् दध्मुः पृथक् पृथक् ॥१८॥

स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् ।
नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन् ॥१९॥

अथ व्यवस्थितान् दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः । 
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते, धनुर् उद्यम्य पाण्डवः ॥२०॥

हृषीकेशं तदा वाक्यमिदम् आह महीपते। 

अर्जुन उवाच
सेनयोर् उभयोर् मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥२१॥

यावद् एतान् निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान्। । 
कैर् मया सह योद्धव्यम् अस्मिन् रणसमुद्यमे ॥२२॥

योत्स्यमानान् अवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः । 
धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्  युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥२३॥

सञ्जय उवाच
एवम् उक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत । 
सेनयोर् उभयोर् मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ॥२४॥

भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् ।
उवाच पार्थ पश्यैतान्  समवेतान् कुरून् इति ॥२५॥

तत्रापश्यत् स्थितान् पार्थः पितृन् अथ पितामहान् ।
आचार्यान् मातुलान् भ्रातृन् पुत्रान् पौत्रान् सखींस् तथा ॥२६॥

श्वशुरान् सुहृदश्चैव, सेनयोर् उभयोर् अपि । 
तान् समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान् बन्धून् अवस्थितान् ॥२७॥

कृपया परयाविष्टो विषीदन्न् इदम् अब्रवीत् । 

अर्जुन उवाच
दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ॥२८॥

सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति ।
वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥२९॥

गाण्डीवं स्रंसते हस्तात् त्वक् चैव परिदह्यते ।
न च शक्नोम्य् अवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ॥३०॥

निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव । 
न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनम् आहवे ॥३१॥

न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च । 
किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर् जीवितेन वा ॥३२॥

येषाम् अर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च । 
त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस् त्यक्तवा धनानि च ॥३३॥

आचार्याः पितरः पुत्रास्  तथैव च पितामहाः । 
मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः संबन्धिनस् तथा ॥३४॥

एतान् न हन्तुम् इच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन । 
अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ॥३५॥

निहत्य धार्तराष्ट्रान् नः का प्रीतिः स्याज् जनार्दन । 
पापम् एवाश्रयेद् अस्मान्  हत्वैतान् आततायिनः ॥३६॥

तस्मान् नार्हा वयं हन्तुं  धार्तराष्ट्रान् स्वबान्धवान् । 
स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥३७॥

यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ॥३८॥

कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापाद् अस्मान् निवर्तितुम् । 
कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर् जनार्दन ॥३९॥

कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।
धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नम् अधर्मोऽभिभवत्युत ॥४०॥

अधर्माभिभवात् कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः । 
स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ॥४१॥

सङ्करो नरकायैव‌ कुलघ्नानां कुलस्य च । 
पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥४२॥

दोषैर् एतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः । 
उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥४३॥

उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन । 
नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥४४॥ 

अहो बत महत् पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् । 
यद् राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनम् उद्यताः ॥४५॥

यदि माम् अप्रतीकारम्  अशस्त्रं शस्त्रपाणयः । 
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस् तन् मे क्षेमतरं भवेत् ॥४६॥

सञ्जय उवाच
एवम् उक्त्वाऽर्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् । 
विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥४७॥