अध्याय ३ : कर्मयोग

अर्जुन उवाच
ज्यायसी चेत् कर्मणस् ते मता बुद्धिर् जनार्दन ।
तत् किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥१॥

व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे । 
तद् एकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहम् आप्नुयाम् ॥२॥

श्रीकृष्ण उवाच
लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मरयाऽनघ।
ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् ॥३॥

न कर्मणाम् अनारम्भान् नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।
न च सन्न्यसनाद् एव सिद्धिं समधिगच्छति ॥४॥

न हि कश्चित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते ह्य् अवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर् गुणैः ॥५॥ 

कर्मेन्द्रियाणि संयम्य, य आस्ते मनसा स्मरन् ।
इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ॥६॥ 

यस् त्व् इन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन ।
कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगम् असक्तः स विशिष्यते ॥७॥

नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः । 
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येद् अकर्मणः ॥८॥

यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः। 
तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर ॥९॥

सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः । 
अनेन प्रसविष्यध्वम् एष वोऽस्त्व् इष्टकामधुक् ॥१०॥

देवान् भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः ।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः परम् अवाप्स्यथ ॥११॥ 

इष्टान् भोगान् हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः । 
तैर् दत्तान् अप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥१२॥

यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः ।
भुञ्जते ते त्व् अघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ॥१३॥ 

अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्याद् अन्नसम्भवः । 
यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ॥१४॥

कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् ।
तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ॥१५॥

एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः । 
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ॥१६॥ 

यस् त्वात्मरतिर् एव स्याद् आत्मतृप्तश्च मानवः ।
आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ॥१७॥ 

नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन । 
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिद् अर्थव्यपाश्रयः ॥१८॥

तस्माद् असक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर ।
असक्तो ह्याचरन् कर्म परम् आप्नोति पूरुषः ॥१९॥

कर्मणैव हि संसिद्धिम् आस्थिता जनकादयः । 
लोकसङ्ग्रहमेवापि सम्पश्यन् कर्तुम् अर्हसि ॥२०॥

यद् यद् आचरति श्रेष्ठस् तत् तद् एवेतरो जनः । 
स यत् प्रमाणं कुरुते लोकस् तद् अनुवर्तते ॥२१॥

न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन । 
नानवाप्तम् अवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥२२॥

यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः ।
मम वार्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥२३॥

उत्सीदेयुर् इमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम्। 
सङ्करस्य च कर्ता स्याम् उपहन्याम् इमाः प्रजाः ॥२४॥

सक्ताः कर्मण्य् अविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत ।
कुर्याद् विद्वांस् तथासक्तश्चिकीर्षुर् लोकसङ्ग्रहम् ॥२५॥

न बुद्धिभेदं जनयेद् अज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् । 
जोषयेत् सर्वकर्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन् ॥२६॥

प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः। 
अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहम् इति मन्यते ॥२७॥

तत्त्ववित् तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः।
गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥२८॥

प्रकृतेर् गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु । 
तान् अकृत्स्नविदो मन्दान् कृत्स्नविन् न विचालयेत् ॥२९॥

मयि सर्वाणि कर्माणि सन्न्यस्याध्यात्मचेतसा । 
निराशीर् निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥३०॥

ये मे मतम् इदं नित्यम् अनुतिष्ठन्ति मानवाः ।
श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥३१॥

ये त्वेतद् अभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् । 
सर्वज्ञानविमूढांस् तान् विद्वि नष्टान् अचेतसः ॥३२॥

सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर् ज्ञानवान् अपि ।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥३३॥

इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ । 
तयोर् न वशम् आगच्छेत् तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥३४॥

श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात् । 
स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥३५॥

अर्जुन उवाच
अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः । 
अनिच्छन्न् अपि वार्ष्णेय बलाद् इव नियोजितः ॥३६॥

श्रीकृष्ण उवाच
काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः । 
महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनम् इह वैरिणम् ॥३७॥

धूमेनाव्रियते वह्निर् यथादर्शो मलेन च । 
यथोल्बेनावृतो गर्भस् तथा तेनेदम् आवृतम् ॥३८॥

आवृतं ज्ञानम् एतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । 
कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥३९॥

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिर् अस्याधिष्ठानम् उच्यते । 
एतैर् विमोहयत्य् एष ज्ञानम् आवृत्य देहिनम् ॥४०॥

तस्मात् त्वम् इन्द्रियाण्यादौ, नियम्य भरतर्षभ । 
पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् ॥४१॥

इन्द्रियाणि पराण्याहुर् इन्द्रियेभ्यः परं मनः । 
मनसस्तु परा बुद्धिर् यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥४२॥

एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानम् आत्मना । 
जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ॥४३॥