अध्याय ६ : आत्मसंयम योग

श्रीकृष्ण उवाच
अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः । 
स सन्न्यासी च योगी च न निरग्निर् न चाक्रियः ॥१॥

यं सन्न्यासम् इति प्राहुर् योगं तं विद्धि पाण्डव । 
न ह्यसन्न्यस्तसङ्कल्पो, योगी भवति कश्चन ॥२॥

आरुरुक्षोर् मुनेर् योगं कर्म कारणम् उच्यते । 
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणम् उच्यते ॥३॥

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्व् अनुषज्जते । 
सर्वसङ्कल्पसन्न्यासी योगारूढस् तदोच्यते ॥४॥

उद्धरेद् आत्मनात्मानं नात्मानम् अवसादयेत् । 
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुर् आत्मैव रिपुर् आत्मनः ॥५॥

बन्धुर् आत्मात्मनस् तस्य येनात्मैवात्मना जितः । 
अनात्मनस् तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् ॥७॥

जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः । 
शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥८॥

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः
युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥९॥

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु । 
साधुष्व् अपि च पापेषु समबुद्धिर् विशिष्यते ॥१०॥

योगी युञ्जीत सततम् आत्मानं रहसि स्थितः । 
एकाकी यतचित्तात्मा निराशीर् अपरिग्रहः ॥११॥

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरम् आसनम् आत्मनः ।
नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् ॥१२॥

तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः । 
उपविश्यासने युञ्ज्याद् योगमात्मविशुद्धये ॥१३॥

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्न् अचलं स्थिरः ।
सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् ॥१४॥

प्रशान्तात्मा विगतभीर् ब्रह्मचारिव्रते स्थितः । 
मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥१५॥

युञ्जन्न् एवं सदात्मानं योगी नियतमानसः । 
शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थाम् अधिगच्छति ॥१६॥

नात्यश्नतस् तु योगोऽस्ति न चैकान्तम् अनश्नतः 
न चाति स्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥१७॥

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु । 
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥१८॥

यदा विनियतं चित्तम्  आत्मन्य् एवावतिष्ठते । 
निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्य् उच्यते तदा ॥१९॥

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता।
योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगम् आत्मनः ॥२०॥

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया । 
यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्न् आत्मनि तुष्यति ॥२१॥

सुखम् आत्यन्तिकं यत् तद् बुद्धिग्राह्यम् अतीन्द्रियम् ।
वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥२२॥

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः । 
यस्मिन् स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥२३॥

तं विद्याद् दुःखसंयोगवियोगं योगसञ्ज्ञितम् । 
स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥२४॥

सङ्कल्पप्रभवान् कामांस् त्यक्त्वा सर्वान् अशेषतः । 
मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥२५॥

शनैः शनैर् उपरमेद्  बुद्ध्या धृतिगृहीतया। 
आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिद् अपि चिन्तयेत् ॥२६॥

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलम् अस्थिरम् । 
ततस् ततो नियम्यैतद् आत्मन्येव वशं नयेत् ॥२७॥

प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखम् उत्तमम् 
उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतम् अकल्मषम् ॥२८॥

युञ्जन्न् एवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः । 
सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शम् अत्यन्तं सुखम् अश्नुते ॥२९॥

सर्वभूतस्थम् आत्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । 
ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥३०॥

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति । 
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥३१॥

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्य् एकत्वम् आस्थितः ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥३२॥

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन । 
सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥३३॥

अर्जुन उवाच
योऽयं योगस् त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन । 
एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिं स्थिराम् ॥३४॥

चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् । 
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोर् इव सुदुष्करम् ॥३५॥

श्रीकृष्ण उवाच
असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् । 
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥३६॥

असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः ।
वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुम् उपायतः ॥३७॥

अर्जुन उवाच
अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच् चलितमानसः । 
अप्राप्य योगसंसिद्धिं का गतिं कृष्ण गच्छति ॥३८॥

कच्चिन् नोभयविभ्रष्टश् छिन्नाभ्रम् इव नश्यति । 
अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥३९॥

एतन् मे संशयं कृष्ण छेत्तुम् अर्हस्य् अशेषतः । 
त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्य् उपपद्यते ॥४०॥

श्रीकृष्ण उवाच
पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस् तस्य विद्यते । 
न हि कल्याणकृत् कश्चिद् दुर्गतिं तात गच्छति ॥४१॥

प्राप्य पुण्यकृतां लोकान् उषित्वा शाश्वतीः समाः । 
शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥४२॥

अथवा योगिनाम् एव कुले भवति धीमताम् । 
एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यद् ईदृशम् ॥४३॥

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् । 
यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥४४॥

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्य् अवशोऽपि सः । 
जिज्ञासुर् अपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥४५॥

प्रयत्नाद् यतमानस् तु योगी संशुद्धकिल्बिषः ।
अनेकजन्मसंसिद्धस् ततो याति परां गतिम् ॥४६॥

तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः । 
कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद् योगी भवार्जुन ॥४८॥

योगिनाम् अपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥४९॥