अध्याय ११ : विश्वरूपदर्शन योग

अर्जुन उवाच
मदनुग्रहाय परमं, गुह्यम् अध्यात्मसञ्ज्ञितम् । 
यत् त्वयोक्तं वचस् तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥१॥

भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया। 
त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यम् अपि चाव्ययम् ॥२॥

एवम् एतद् यथात्थ त्वम् आत्मानं परमेश्वर ।
द्रष्टुम् इच्छामि ते रूपम् ऐश्वरं पुरुषोत्तम ॥३॥

मन्यसे यदि तच् छक्यं मया द्रष्टुम् इति प्रभो । 
योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानम् अव्ययम् ॥४॥

श्रीकृष्ण उवाच
पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः । 
नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥५॥

पश्यादित्यान् वसून् रुद्रान् अश्विनौ मरुतस् तथा ।
बहून्य् अदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥६॥

इहैकस्थं जगत् कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् । 
मम देहे गुडाकेश यच् चान्यद् द्रष्टुम् इच्छसि ॥७॥

न तु मां शक्यसे द्रष्टुम् अनेनैव स्वचक्षुषा ।
दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ॥८॥

सञ्जय उवाच
एवम् उक्त्वा ततो राजन्  महायोगेश्वरो हरिः। 
दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥९॥

अनेकवक्त्रनयनम्  अनेकाद्भुतदर्शनम् । 
अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ॥१०॥

दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् । 
सर्वाश्चर्यमयं देवम् अनन्तं विश्वतोमुखम् ॥११॥

दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद् युगपद् उत्थिता ।
यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥१२॥
 
तत्रैकस्थं जगत् कृत्स्नं प्रविभक्तम् अनेकधा । 
अपश्यद् देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस् तदा ॥१३॥

ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः । 
प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिर् अभाषत ॥१४॥

अर्जुन उवाच
पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान् । 
ब्रह्माणम् ईशं कमलासनस्थमृषींश्च सर्वान् उरगांश्च दिव्यान् ॥१५॥

अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् ।
नान्तं न मध्यं न पुनस् तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ॥१६॥

किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् ।
पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद् दीप्तानलार्कद्युतिम् अप्रमेयम् ॥१७॥

त्वम् अक्षरं परमं वेदितव्यं त्वम् अस्य विश्वस्य परं निधानम् । 
त्वम् अव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥१८॥

अनादिमध्यान्तम् अनन्तवीर्यम् अनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् । 
पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वम् इदं तपन्तम् ॥१९॥

द्यावापृथिव्योर् इदम् अन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः । 
दृष्ट्वाद्भुतं रूपम् उग्रं तवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ॥२०॥

अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति केचिद् भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति । 
स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ॥२१॥

रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च ।
गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥२२॥

 रूपं महत् ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम् । 
 बहुदरं बहुदंष्ट्राकरालं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाऽहम् ॥२३॥
 
नभःस्पृशं दीप्तम् अनेकवर्णम् व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् । 
 दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥२४॥


दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि । 
दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥२५॥

अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः। 
भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ सहास्मदीयैर् अपि योधमुख्यैः ॥२६॥

वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि । 
केचिद् विलग्ना दशनान्तरेषु सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥२७॥

यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रम् एवाभिमुखा द्रवन्ति । 
तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्य् अभिविज्वलन्ति ॥२८॥

यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः। 
तथैव नाशाय विशन्ति लोकास्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥२९॥

लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल् लोकान् समग्रान् वदनैर् ज्वलद्भिः ।
तेजोभिर् आपूर्य जगत् समग्रं भासस् तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥३०॥

आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद ।
विज्ञातुम् इच्छामि भवन्तम् आद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ॥३१॥

श्रीकृष्ण उवाच
कालोऽस्मि लोकक्षयकृत् प्रवृद्धो लोकान् समाहर्तुम् इह प्रवृत्तः ।
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥३२॥

तस्मात् त्वम् उत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून् भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम् । 
मयैवैते निहताः पूर्वम् एव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ॥३३॥

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्ण तथान्यान् अपि योधवीरान् । 
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ॥३४॥

सञ्जय उवाच
एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर् वेपमानः किरीटी। 
नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥३५॥

अर्जुन उवाच
स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत् प्रहृष्यत्य अनुरज्यते च । 
रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः ॥३६॥

कस्माच् च ते न नमेरन् महात्मन् गरीयसे ब्रह्मणोऽप्य् आदिकर्त्रे ।
अनन्त देवेश जगन्निवास त्वम् अक्षरं सद् असत् तत्परं यत् ॥३७॥

त्वम् आदिदेवः पुरुषः पुराणस् त्वम् अस्य विश्वस्य परं निधानम् । 
वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वम् अनन्तरूप ॥३८॥

वायुर् यमोऽग्निर् वरुणः शशाङ्कः प्रजापतिस् त्वं प्रपितामहश्च । 
नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥३९॥

नमः पुरस्ताद् अथ पृष्ठतस् ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व ।
अनन्तवीर्यामितविक्रमस् त्वं सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥४०॥

सखेति मत्वा प्रसभं यद् उक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति । 
अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात् प्रणयेन वापि ॥४१॥

यच् चावहासार्थम् असत्कृतोऽसि विहारशय्यासनभोजनेषु । 
एकोऽथवाप्य् अच्युत तत्समक्षं तत् क्षामये त्वाम् अहम्अप्रमेयम् ॥४२॥

पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वम् अस्य पूज्यश्च गुरुर् गरीयान् । 
न त्वत्समोऽस्त्य् अभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्य् अप्रतिमप्रभाव ॥४३॥

तस्मात् प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम् ।
पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् ॥४४॥

अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो मे । 
तद् एव मे दर्शय देव रूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥४५॥

किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तम् इच्छामि त्वां द्रष्टुम् अहं तथैव । 
तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥४६॥

श्रीकृष्ण उवाच
मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितम् आत्मयोगात् । 
तेजोमयं विश्वम् अनन्तम् आद्यं यन् मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ॥४७॥

न वेदयज्ञाध्ययनैर् न दानैर् न च क्रियाभिर् न तपोभिर् उग्रैः । 
एवंरूपः शक्य अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥४८॥
 
मा ते व्यथा मा च विमूढभावो दृष्ट्वा रूपं घोरम् ईदृङ्ममेदम् । 
व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस् त्वं तद् एव में रूपम् इदं प्रपश्य ॥४९॥

इत्य् अर्जुनं वासुदेवस् तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः । 
आश्वासयामास च भीतम् एनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर् महात्मा ॥५०॥

अर्जुन उवाच
दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन । 
इदानीम् अस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥५१॥

श्रीकृष्ण उवाच
सुदुर्दर्शम् इदं रूपं दृष्टवानसि यन् मम ।
देवा अप्य् अस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ॥५२॥

नाहं वेदैर् न तपसा न दानेन न चेज्यया ।
शक्य एवंविधो द्रष्टुं, दृष्टवानसि मां यथा ॥५३॥

भक्त्या त्व् अनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन ।
ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥५४॥

मत्कर्मकृन् मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः । 
निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स माम् एति पाण्डव ॥५५॥