अध्याय १४ : गुणत्रयविभाग योग

श्रीकृष्ण उवाच
परं भूयः प्रवक्ष्यामि, ज्ञानानां ज्ञानम् उत्तमम् 
यज् ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिम् इतो गताः ॥१॥

इदं ज्ञानम् उपाश्रित्य मम साधर्म्यम् आगताः । 
सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥२॥

मम योनिर् महद् ब्रह्म तस्मिन् गर्भ दधाम्य् अहम्। 
संभवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥३॥

सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः । 
तासां ब्रह्म महद् योनिर् अहं बीजप्रदः पिता ॥४॥

सत्त्वं रजस् तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनम् अव्ययम् ॥५॥

तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकम् अनामयम् । 
सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥६॥

रजो रागात्मकं विद्वि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।
तन् निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् ॥७॥

 तमस् त्व् अज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् । 
 प्रमादालस्यनिद्राभिस् तन् निबध्नाति भारत ॥८॥

सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत । 
ज्ञानम् आवृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥९॥

रजस् तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत । 
रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस् तथा ॥१०॥

 सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्  प्रकाश उपजायते ।
ज्ञानं यदा तदा विद्याद् विवृद्धं सत्त्वम् इत्य् उत ॥११॥

लोभः प्रवृत्तिर् आरम्भः कर्मणाम् अशमः स्पृहा । 
रजस्य् एतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥१२॥

अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । 
तमस्य् एतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥१३॥

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् । 
तदोत्तमविदां लोकान्  अमलान् प्रतिपद्यते ॥१४॥

रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते । 
तथा प्रलीनस् तमसि मुढयोनिषु जायते ॥१५॥

 कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् । 
 रजसस् तु फलं दुःखम्  अज्ञानं तमसः फलम् ॥१६॥
 
सत्त्वात् सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।
प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानम् एव च ॥१७॥

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः ।
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥१८॥

नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति ।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥१९॥

गुणान् एतान् अतीत्य त्रीन् देही देहसमुद्भवान् । 
जन्ममृत्युजरादुःखैर् विमुक्तोऽमृतम् अश्नुते ॥२०॥

अर्जुन उवाच
कैर् लिङ्गैस् त्रीन् गुणान् एतान् अतीतो भवति प्रभो । 
किमाचारः कथं चैतांस् त्रीन् गुणान् अतिवर्तते ॥२१॥

श्रीकृष्ण उवाच
प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहम् एव च पाण्डव ।
न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥२२॥

उदासीनवद् आसीनो गुणैर्यो न विचाल्यते । 
गुणा वर्तन्त इत्य् एव योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥२३॥

समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः ।
तुल्यप्रियाप्रियो धीरस् तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥२४॥

मानापमानयोस् तुल्यस्  तुल्यो मित्रारिपक्षयोः । 
सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥२५॥
 
मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते ।
स गुणान् समतीत्यैतान् ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥२६॥

ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहम् अमृतस्याव्ययस्य च ।
शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥२७॥